Een diverse ethische commissie is noodzakelijk én mogelijk

Hoe ziet de ideale Ethische Commissie eruit? Data-ethicus Piek Knijff sprak erover met Nephtis Brandsma, Chief Data Officer bij de Gemeente Groningen, Isa Emmen, stagiair Filosofie in actie, en Joeri Hazelaar, Filosofie in actie en voorzitter van de klankbordgroep bij de Gemeente Amersfoort. De conclusie: Een diverse ethische commissie is noodzakelijk én mogelijk.

Met het benoemen van de leden van de Ethische Commissie, daarmee heb je nog geen Ethische Commissie, zo sprak Maarten van Veen tijdens onze eerste webinar. Mariëtte van den Hoven gaf in de tweede webinar aan dat een goede commissie zichzelf nooit overbodig gaat maken, maar wie nemen dan zitting in een goede commissie?

In de laatste webinar liet Nephtis Brandsma zien hoe de Ethische Commissie van de Gemeente Groningen in het ontwerp van de Commissie diversiteit als uitgangspunt heeft meegenomen en liet Isa Emmen de voorlopige resultaten zien van haar stageonderzoek voor Filosofie in actie naar diversiteit in Ethische Commissies bij Gemeenten.

Blinde vlekken

In Groningen is de Commissie naar aanleiding van een motie van de Gemeenteraad samengesteld met een bepaald doel voor ogen. In de motie stond dat er een “stevig gepositioneerde commissie voor data en technologie [moest komen], in lijn met het beleidskader ‘data ethiek’, met daarin bijvoorbeeld experts en bewoners, die de inzet van technologische middelen bespreekt en de gemeente van advies voorziet.” Brandsma omschrijft als het belangrijkste doel ‘het in kaart brengen van de blinde vlekken’. Hiervoor is het belangrijk dat de discussie zo compleet mogelijk gevoerd wordt, waardoor voor haar het streven naar diversiteit geen luxe, maar uiterst noodzakelijk is.

Niet alleen is belangrijk dat er mensen in de commissie zitten die weten hóe de overheid werkt, maar ook is belangrijk hoe men de overheid ervaart, ook of juist in schrijnende gevallen.

Wie zijn experts?

Isa Emmen legt uit dat diversiteit gaat over ‘intersectionaliteit’, en het kruispuntdenken daarin leidend is. Onze identiteit wordt bepaald door verschillende aspecten van wie we zijn, zie het als assen die met elkaar kruisen: gender, religie, culturele achtergrond, economische positie, opleiding, seksuele oriëntatie, e.d. Een groep wetenschappers die op elkaar lijkt hebben onderling waarschijnlijk assen met elkaar gemeen en zien bepaalde aspecten van ethische vraagstukken daardoor niet, of minder makkelijk.

Er moet dus actief bij aanvang verschillende perspectieven in de commissie aanwezig zijn. In de GGZ is het al langer gebruikelijk om naast klassieke experts óók ervaringsdeskundigen in te zetten bij behandelingen: dit zet het denken over ‘klassieke ethische commissies’ op spanning.

Geen experts, maar specialisten

Brandsma geeft aan dat in Groningen er expliciet door de raad werd gevraagd om een creatieve invulling van de Ethische Commissie. Er is een zorgvuldige samenstelling ontstaan waarbij regiobinding met Groningen belangrijk was, evenals een aantal specialisten (niet noodzakelijk wetenschappers) en ervaringsdeskundigen. In het samenstellingsproces was het doel om de blinde vlekken te voorkomen, leidend. Zo kwam de Gemeente Groningen op de volgende expertises:

• Kennis van AI en algoritmes

• Technofilosofische kennis

• Commerciële blik

• Digitale toegankelijkheid

• ICT-wetgeving

• Privacy by design

• Diversiteit en inclusie

• Hacker

• Ervaringsdeskundige van het toeslagenschandaal

De laatste drie zijn opvallend als we kijken naar andere Ethische Commissies. Een ervaringsdeskundige van het toeslagenschandaal is voor Groningen een logische keus: er wordt actief binnen de Gemeente ingezet op ervaringsdeskundigheid. Niet alleen is belangrijk dat er mensen in de commissie zitten die weten hóe de overheid werkt, maar ook is belangrijk hoe men de overheid ervaart, ook of juist in zulke schrijnende gevallen. Naast dat alle leden ook gewoon burgers zijn, is de ervaring uit de toeslagen dan een waardevolle inbreng die de andere leden scherp houdt. Dat geldt ook voor het lid dat zich bij de Commissie Groningen met Diversiteit en Inclusie bezig houdt is. Hij doet dat ook bij de politie en werkte mee aan de veelbesproken documentaire ‘een blauwe familie’ waarna de dialoog binnen de Politie op gang kwam over genormaliseerd racisme.

Hacker is een must, privacydeskundigheid erg gewenst

“We gaan bij de overheid te makkelijk uit van de happy flow” zegt Brandsma. Iets wordt op een bepaalde manier ontworpen met een bepaald doel. Als je alleen zo voorwaarts denkt, zie je niet wat er mis kan gaan. Daarom is Brandsma ook erg blij met de hacker in de commissie en noemt ze dat noodzakelijk voor iedere commissie. Een hacker is getraind op het zien en testen waar systemen falen of juist niet doen wat er bedoeld is.

Diversiteit is iets anders dan representativiteit. Het gaat om het wegnemen van blinde vlekken en zo veel mogelijk perspectieven meenemen.

Veel vraagstukken raken uiteindelijk ook aan privacyvraagstukken, dus dat specialisme is ook nodig in de Commissie, stelt Brandsma. Maar Brandsma waarschuwt ook voor een te veel aan juridische kennis, omdat het gesprek dan snel langs de kaders van wetgeving gaat. Dat herken ik, juist in de Ethische Commissie moeten de vragen centraal staan of het wenselijk is, wat voorligt, en wat het betekent voor wie. Een teveel aan juridisch perspectief laat het gesprek overhellen naar de vraag of ‘het mag’.

Expliciet zijn over waar expertise ophoudt

Emmen geeft aan dat diversiteit een streven is, en dat het denken in intersectionaliteit al aangeeft dat je nooit iedereen gerepresenteerd krijgt in de commissie. Hazelaar, voorzitter van de (burger)klankbordgroep bij de Gemeente Amersfoort, haakt daar op in. Diversiteit is iets anders dan representativiteit. Het gaat om het wegnemen van blinde vlekken en zo veel mogelijk perspectieven meenemen, maar dat is een streven, het is nooit 100% mogelijk. Bij de klankbordgroep van de Gemeente Amersfoort kiezen ze er daarom voor om in de adviezen expliciet aan te geven waar de expertise over de voorliggende casus ophoudt. Dat zie ik zelf niet alleen als een manier om het denken binnen de commissie nog eens extra uit te dagen (‘wat weten we niet?’) maar ook om te verantwoorden hoe er tot een bepaald advies is gekomen.

Rijk gesprek

Zowel Emmen als Brandsma spreken over de aandacht die er nodig is voor diversiteit in het selectieproces maar óók in de gesprekken die de Ethische Commissie voert over casuïstiek. Alle overwegingen moeten op tafel komen, daarom is het belangrijk dat er een goede en veilige sfeer is waarin dat kan. Er moet ruimte zijn voor twijfel, vragen en kritiek. Ik mocht zelf de Ethische Commissie in Groningen opstarten om het gesprek en de groep goed te laten starten en ieder stevig in diens rol te laten landen. Dat is belangrijk omdat, zo stelt Emmen, diversiteit kan zorgen voor wrijving in het gesprek, maar die wrijving laat juist zien waar de pijnpunten van het vraagstuk zitten. Dit vraagt wel om zorgvuldige begeleiding en goede afspraken, zodat de sfeer open en veilig is en blijft. Iedereen moet gehoord kunnen worden en er moet respect zijn voor elkaars positie en uitgangspunten – of je je er zelf nu in herkent of niet.

Conclusie

Een deelnemer aan de webinar vroeg in de chat “Maar is een homogene commissie dan niet per definitie onethisch?” Een scherpe vraag, die ook aanleiding was voor het onderzoek van Emmen. Onethisch betekent hier niet ‘fout’, maar ‘niet in staat om (goed) te reflecteren op de moraal’. Een goede ethisch gesprek vraagt om een veelheid aan perspectieven, en die perspectieven moet je actief ophalen, binnenhalen en meenemen. Neem diversiteit niet mee als nagedachte en zie het niet als obstakel, maar neem het net als Brandsma mee in het ontwerp van de Ethische Commissie “diversity by design.”  Voeg die maar toe aan het rijtje. Het goede gesprek, met de juiste mensen voor de rijkste uitkomst.

Oproep

Verschillende deelnemers aan de webinar gaven aan moeite te hebben met het bereiken van mensen met een bi-culturele of migratieachtergrond voor Ethische Commissies. Mocht je je in dat profiel herkennen en interesse hebben in het zitting nemen in een Ethische Commissie voor digitale zaken, neem dan contact op met info@filosofieinactie.nl dan brengen wij je in contact!

Dit is een verslag geschreven door Piek Knijff van de webinar ‘de Ideale Commissie’ die Filosofie in actie organiseerde op 30 januari 2024 . Op 31 januari 2024 is dit verslag gepubliceerd op de website van iBestuur.