Jubileumblog #1 Geen dilemma's

Wanneer mensen zich met (data)ethiek bezig houden zijn ze geneigd om te praten over ethische (of morele) ‘dilemma’s’. Ik ben jaren geleden gestopt om die term te gebruiken, ik leg je graag uit waarom.

Wat is een dilemma? 

Het woord dilemma komt van het Griekse δίλημμα, wat ‘tweeledig voorstel’ betekent. Een dilemma is een situatie waarin twee mogelijkheden zich voordoen en geen van de twee is duidelijk te prefereren boven de ander. Soms wordt er wel gezegd dat het een keuze is uit ‘twee kwaden’.

 In mijn beleving is het al snel een ‘vals dilemma’. Die term komt uit de argumentatietheorie en wordt voor drogredenen gebruikt. Een oneigenlijke reden, waarin iets een keus lijkt tussen het een of het ander, maar dat in feite niet is.

Schijn bedriegt

Ethische kwesties worden vaak gepresenteerd als een dilemma. Kiezen we voor volksgezondheid of voor privacy (corona-app), voor efficiëntie of menselijkheid (BI) en ga zo maar door. Het lijken in eerste instantie de 'twee hoornen van een dilemma', twee uitersten die met elkaar op spanning staan. Wanneer men dieper in de context van het probleem duikt, ziet men hoe complex en gelaagd het eigenlijk is. Dat het niet twee waarden zijn die tegen over elkaar staan, maar dat het een web is van rechten, waarden en belangen. Die staan niet tegenover elkaar, ze zijn met elkaar verweven, hangen samen, bewegen verschillende kanten op.

Hoe wel om te gaan met ethische kwesties?

 Aristoteles maakte gebruik van het dilemma en leidde ons tot de methode van het vinden van ‘het juiste midden’. Men zou geen keuze moeten maken tussen de twee ‘uitersten’, men zou een midden moeten zoeken tussen die twee. En het onderzoek begint dan bij die twee uitersten. Ik ga daar net wat anders mee om:

 Ik spreek liever over een ‘vraagstuk’. Een ethisch vraagstuk roept allereerst allerlei vragen op. Die vragen brengen we in beeld, onderzoeken we. Dat is een eerste stap. Ik zie ook weinig in ‘dilemma’-trainingen die zaken ‘op scherp’ zetten. Ethiek gaat juist om de druk van een vraagstuk af te halen door het af te pellen. Om te onderzoeken en niet om stelling nemen.