Column: Morele verwonding
Bij een bijeenkomst van het programma Dialoog & Ethiek (BZK) deze zomer vroeg Chris van Dam zich af hoe het met de medewerkers van de Belastingdienst gesteld is, nu er is vastgesteld dat er sprake is van institutioneel racisme. Vertel je dan op een verjaardag dat je bij de Belastingdienst werkt?
Misschien hebben ze een kras op de ziel. Schamen ze zich. Of hebben ze het gevoel de publieke zaak te hebben verraden. Er zullen medewerkers bij de Toeslagen moreel verwond zijn. Een groot verschil met militairen, bij wiens problematiek dit begrip zijn oorsprong vindt, is de fysieke betrokkenheid tot het leed: waar een militair zich doorgaans midden in een bedreigende situatie bevindt en onderdeel is van een mogelijk moreel verwerpelijke situatie, zit de ambtenaar van de Toeslagen achter een bureau ver van het te voltrekken leed.
Morele verwonding heeft vergelijkbare symptomen als het post traumatisch stress syndroom (PTSS). Bij PTSS is door een trauma het basisgevoel van veiligheid geweld aangedaan. Fundamenten van vertrouwen in de eigen veiligheid zijn in stukken. Morele verwonding kenmerkt zich doordat het idee van een rechtvaardige wereld is bedreigd. Er is een schending begaan van de morele overtuigingen en verwachtingen door opgedragen te hebben gekregen iets te moeten doen wat moreel verwerpelijk was, of daar getuige van te zijn geweest. Het wereldbeeld is aan stukken. Dit laat een verwonding achter op de ziel.
Afgelopen juni stuurde minister Bruins Slot (BZK) een brief naar de Tweede Kamer over hoe het gesteld is met de sociale veiligheid binnen de Rijksoverheid. Een aspect daarvan betrof een onderzoek dat in opdracht van het programma Dialoog & Ethiek door I&O Research is uitgevoerd. Uit dat onderzoek blijkt dat rijksambtenaren behoefte hebben aan een meer ontvankelijke cultuur voor morele vraagstukken. Rijksambtenaren zitten geregeld met vragen of datgene waar ze mee bezig zijn wel het juiste is om te doen. Of ze met die vraag bij iemand terecht kunnen hangt onder andere van hun leidinggevende af. En of er wat mee gebeurt is dan een tweede. Veelal blijft het ergens ‘hangen’ omwille van belangen of omdat de waan van de dag belangrijker wordt bevonden.
Aanleiding voor dit onderzoek was, hoe kan het ook anders, het toeslagenschandaal. Dat blijft als schaduw over de rijksuitvoeringsorganisaties heen hangen. Om aan herstel van vertrouwen te werken moet er oog zijn voor het leed, niet alleen het onvoorstelbare leed dat zoveel ouders en kinderen is aangedaan, maar ook het leed bij de Belastingdienst zelf.