Column: Kansen en risico's

Ik stel – in het dagelijks leven- vaak ‘of-of’-vragen (knipoog naar de filosoof Kierkegaard). Thuis krijg ik dan vaak als antwoord ‘ja’. En dan weet ik: ik ben er weer ingetrapt.

Het schijnt een psychologisch fenomeen te zijn: splitting. Dat is de neiging om een scheiding te willen maken. Alles of niets. Goed of fout. Ga zo maar door (of niet!).

In de ethiek heerst ook het goed of fout denken (De vraag ‘is dit ethisch verantwoord?’ kan alleen met ja of nee worden beantwoord). In het klassieke begrip ‘het morele dilemma’ schuilt het ook: kiezen tussen twee uitersten, twee kwaden. Aristoteles probeert er nog een gulden middenweg voor te vinden, maar die twee polen zijn daardoor in het denken wel dominant én uitgangspunten.

Ik stel vaak (in mijn werk dus wél – check) dat het binaire en dilemma-denken ons in de weg zit. In een interview met een Amerikaanse psycholoog las ik dat het een verdedigingsmechanisme is voor mensen die niet met onzekerheid, ambivalentie en tegenstrijdige gevoelens om kunnen gaan. Velen, denk ik. We willen orde, dan voelen we ons veilig. Het is dus het één óf het ander. Lekker overzichtelijk.

Door te splitsen houden we grip, weten we zeker dat onze wereld, correctie: ons dénken over de wereld, niet ontspoort. En zo rijden we een tunnel in. De psycholoog stelde dat het mechanisme een goed gesprek en constructieve dialoog in de weg zit. Het zit zelfs emotieregulatie in de weg en kan voor excessen en agressie zorgen. (Hallo polarisatie, dankjewel debat en stellingen.)

Een beroemd duo uit het digitaliseringsdomein is het koppel ‘Kansen en risico’s’. Het is het denken in plussen en minnen. De focus op waarden, maakt het breder, zolang we ze dan maar niet binair tegenover elkaar zetten en dan gaan ‘wegen’ (‘Wat is belangrijker veiligheid of privacy?’). En je kan je afvragen, wíens kansen en risico’s? Vanuit welk perspectief? Op welke termijn?

We moeten het zoeken in de ambivalentie willen we werkelijk begrip krijgen van de situatie en ervan leren. Voor mij is dat de essentie van bezig zijn met ethiek: niet het oordelen als uitgangspunt, maar het onderzoeken en leren. Daar hoort onzekerheid bij. We moeten die onzekerheid eerst erkennen. En erkennen hoe ongemakkelijk we ons daarbij voelen. Machteloos, misschien wel. Want, hoe maak je in het hier en nu keuzes terwijl je niet weet wat het zal gaan betekenen? Hoe het uit zal werken?

 Deze column is door Piek Visser-Knijff geschreven voor iBestuur magazine en is gepubliceerd in oktober 2023 (#48).